Wśród różnorodnych rodzajów aspiracji wyróżnia się między innymi:

1. Aspiracje edukacyjne, dotyczące nauki szkolnej – różnych treści i poziomów kształcenia, rozmaitych dróg edukacyjnych[1]
2. Kowalski określa aspiracje edukacyjne jako „chęć osiągnięcia wyobrażanego sobie dalekosiężnego sukcesu szkolnego”.[2]

Te aspiracje odnoszą się do wyników uczenia się. Aspiracje edukacyjne pozostają w bliskim związku z aspiracjami zawodowymi. Ze względu na zależności między aspiracjami edukacyjnymi i zawodowymi nazywane bywają aspiracjami edukacyjno – zawodowymi. Towarzyszą im również aspiracje samokształceniowe, które mogą być następstwem trudności i niepowodzeń doznawanych w trakcie szkolenia lub działalności zawodowej, jak tez dążenia do zaspokojenia potrzeb dalszego rozwoju własnej osobowości.[3]

Badania prowadzone m. in. przez M. Kłoskowską, S. Kawulę, M. Kozakiewicza, M. Tyszkową, T. Lewowickiego, Z. Kwiecińskiego, P. Bourdieu, dowodzą, że aspiracje edukacyjne, mogą być kształtowane w sposób celowy przez środowisko rodzinne, szkołę, nauczycieli, grupy rówieśnicze, opinię społeczną. Należy podkreślić, iż w różnych grupach społecznych dążenia edukacyjne są wyraźnie zróżnicowane. W jednych występuje tendencja do kontynuowania tradycji kształceniowych w rodzinach, na przykład zjawisko kontynuowania przez dzieci zawodów wykonywanych przez rodziców (na przykład syn lekarza wybiera także zawód lekarza, syn aptekarza zostaje aptekarzem, syn prawnika również staje się prawnikiem). Zatem zjawisko to dotyczy zawodów mających szczególny prestiż społeczny.[4]

W innych natomiast grupach społeczno – zawodowych obserwuje się niski poziom dążeń edukacyjnych ze względu na brak tradycji w tym względzie.

Istnieją jednak i takie rodziny, w których, mimo że rodzice nie kształtowali u swoich dzieci aspiracji edukacyjnych (nie planowali dłuższej drogi kształcenia), to ich dzieci pokonując liczne bariery np. środowiskowe, uzyskiwały często nawet wykształcenie wyższe (zjawisko „ruchliwości międzypokoleniowej”).

Wykształcenie jest czynnikiem istotnym głównie dla młodzieży mieszkającej w miastach. Natomiast dla zamieszkujących w innych środowiskach, stan materialny (majątkowy) jest wartością bardziej cenioną niż wykształcenie.

W rodzinach takich często panuje opinia, że nie opłaca się wybierać długiej drogi kształcenia, gdyż nie przynosi to wyraźnych korzyści materialnych i nie jest to adekwatne do poniesionych kosztów i wysiłków.

Podsumowując należy podkreślić, iż w środowisku miejskim, częściej rodzice chcą zapewnić swoim dzieciom wykształcenie wyższe, mimo iż często sami rodzice nie posiadają takiego wykształcenia. Zdarza się, że jest to chęć zaspokojenia własnych niezrealizowanych ambicji i aspiracji.

Rodzice i ich dzieci pochodzący ze środowisk wiejskich, zwykle nie nadają wyższemu wykształceniu tak istotnego znaczenia, mimo tego wykształcenie nie jest już wartością tylko pewnych środowisk, lecz jest powszechne i możliwe do realizacji niezależnie od pochodzenia.

Liczne badania potwierdzają istnienie związku między poziomem wykształcenia w różnych dziedzinach, a sposobem wartościowania (hierarchią wartości) ludzi wykształconych. Wraz ze wzrostem zasobu wiedzy, zmienia się także zakres, poziom potrzeb i aspiracji, system wartości, a wszystko to przejawia się w chęci realizacji celów i dążeń. [5]

2. Aspiracje zawodowe. Są to dążenia związane z zawodem, czy pracą zawodową. W tym przypadku dotyczą one rodzaju pracy, ale także warunków tej pracy, pewnych cech zawodu (czy wykonywanej pracy), miejsca pracy itp.[6]

Stopień uświadomienia przyszłego zawodu wśród uczniów, jak wskazują liczne badania, jest bardzo zróżnicowany. Młodzież w wieku szkolnym można podzielić najogólniej na trzy grupy.

Do pierwszej grupy należy zaliczyć tych, dla których przyszłość jest odległą i bliżej niesprecyzowaną perspektywą, do której nie są oni jeszcze dobrze przygotowani. Jednostki takie można znaleźć nie tylko wśród uczniów niższych klas licealnych, ale także wśród maturzystów. Nietrudno domyślić się, że do tej grupy należą przede wszystkim ci uczniowie, którym w nauce nie najlepiej się wiedzie. Rozumowanie ich jest następujące. Skoro jeszcze nie wiem, czy zdam maturę i kiedy ją zdam, to po co mam planować. Jeśli zdam maturę, to będę próbował dostać się na studia, ale jakie? Oczywiście takie, na które egzamin wstępny jest najłatwiejszy. Toteż najczęściej uczniowie tacy trafiają w sposób przypadkowy do różnych techników pomaturalnych lub też podejmują bez specjalnego przygotowania pracę zawodową na stanowiskach niewykwalifikowanych urzędników, magazynierów lub ekspedientów sklepowych.

Drugą grupę stanowią uczniowie, którzy zbyt optymistycznie i sielankowo wyobrażają sobie swą przyszłość i nie widzą najmniejszych trudności w realizacji swoich planów zawodowych. Są to jednostki, które w dotychczasowej karierze szkolnej nie natrafiły na większe trudności i których życzenia oraz potrzeby były zaspokajane zgodnie z ich oczekiwaniami. Są to z reguły uczniowie dobrzy lub bardzo dobrzy, nierzadko dobrze sytuowani materialnie bądź też posiadający wpływowych rodziców.

Natomiast trzecia, największa grupa uczniów to ci, którzy patrzą na swoją zawodową przyszłość z niewiarą i niepewnością, a często lękiem. Wielu z nich nie wierzy w realizację swoich marzeń i planów, jeśli nawet osiągają dobre wyniki w nauce.

Na wybór określonego zawodu wpływają czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Do zewnętrznych, obok sytuacji rodzinnej, a w tym warunków materialnych, aspiracji i nacisku rodziców, lubianych przedmiotów nauczania i nauczycieli oraz wpływu grona kolegów, należy także zaliczyć prestiż zawodu, który jednostka pragnie zdobyć.

Do czynników wewnętrznych można zaś zaliczyć zainteresowanie określonym przedmiotem nauczania, zdolności i ambicje oraz całą osobowość, która predestynuje jednostkę do określonych decyzji i działań.

Wybór zawodu to nie tylko wybór określonej drogi życiowej, ale także poszukiwanie określonego miejsca w społeczeństwie, uplasowania się na odpowiedniej pozycji drabiny społecznej, a także sposób umiejętnego włączenia się
w proces życia społeczno – kulturalnego. Taka próba określenia swojego miejsca
w życiu i całej swojej przyszłości nie może nie budzić lęku i obaw. Dlatego wymaga wysokiego stopnia rozwoju intelektualnego i społecznego, a w szczególności dużego życiowego doświadczenia.

Wielu autorów polskich i obcych stwierdziło ponadto wyraźne zróżnicowanie wyboru zawodu w zależności od płci. Rodzaje wybieranych zawodów bardziej zróżnicowane są u chłopców niż u dziewcząt. Plany zawodowe chłopców wyraźnie koncentrują się wokół zawodów technicznych (mechaniczne, elektrotechniczne, samochodowe), natomiast dziewczęta bardziej preferują zawody związane z bezpośrednią opieką nad człowiekiem, takie jak lekarz, psycholog, nauczyciel, oraz zawody związane z usługami: ekspedient, fryzjer.[7]

Z badań przeprowadzonych przez B. Horoszewską wynika, że zarówno dziewczęta, jak i chłopcy przy wyborze zawodu nie uwzględniają takich czynników, jak potrzeby gospodarcze i społeczne kraju, a także możliwości uzyskania pracy po skończeniu szkoły. Zjawisko to szczególnie charakterystyczne jest dla tej części młodzieży, która ma przesadne zaufanie do siebie i przejawia zbyt małą znajomość własnych zdolności oraz nie posiada rozeznania w specyfice różnych zawodów i ich zapotrzebowaniu na rynku pracy.[8]

Wśród rodzajów aspiracji, ponadto można wyróżnić:

• aspiracje rodzinne. Związane są z życiem osobistym, w tym z życiem rodzinnym. Obejmują one sprawy stosunków między członkami rodziny, sposoby życia, wyobrażenia o modelu i funkcjach rodziny.
• aspiracje materialne – dotyczące spraw materialnych – pożądanych rzeczy, tak zwanego standardu życia, dostępu do dóbr materialnych itp.
• aspiracje kulturalne – związane z uczestnictwem w życiu kulturalnym (między innymi w tym, co określa się kulturą duchową).
• aspiracje społeczne, dotyczące aktywności w ramach grup społecznych, związane są z funkcjonowaniem tych grup, często z udzielaniem pomocy innym ludziom, organizowaniem i kształtowaniem życia różnych społeczności. Niekiedy aspiracje te wiążą się z ambicjami bardziej lub mniej czynnego udziału w życiu politycznym – mówi się wtedy o aspiracjach społeczno – politycznych albo nawet społeczno – ideowych.
• aspiracje przywódcze lub kierownicze, które towarzyszyć mogą udziałowi w różnych przejawach zorganizowanego życia społecznego. Mogą one przejawiać się zarówno w działalności zawodowej, jak i edukacyjnej, w życiu rodzinnym czy też w życiu społeczno – politycznym.
• aspiracje moralne – związane z pewnymi wartościami, czy normami etycznymi, których pragnie się przestrzegać.
• aspiracje obejmujące różnorodne zainteresowania i zamiłowania, pasje, które właściwe są poszczególnym ludziom i grupom, a które nie są bezpośrednio związane z wymienionymi wyżej obszarami działalności.[9]

Typologię tę należy traktować jako ogólny szkic najważniejszych i najczęściej przejawianych aspiracji. Wyodrębnione rodzaje trudne są do precyzyjnego określenia, wiele aspiracji pozostaje we wzajemnych powiązaniach, różna jest złożoność tych aspiracji, różne są sfery życia, w których występują, czy których dotyczą.

Aspiracje odnosi się niekiedy do możliwości ich realizacji – warunków życia, możliwości psychospołecznych itp. Porównując aspiracje z możliwościami, wyróżnia się aspiracje adekwatne do tych możliwości i nieadekwatne (te zaś mogą być zawyżone lub zaniżone w stosunku do możliwości). Przenosząc to na skalę liniową wyodrębnia się aspiracje zawyżone, adekwatne i zaniżone.[10]

         Ukształtowane – między innymi w wyniku oddziaływań wielu czynników osobowościowych, środowiskowych i pedagogicznych – aspiracje związane są nie tylko z tymi czynnikami, ale tworzą także odrębną strukturę.

Różne rodzaje aspiracji, różnorodne pragnienia i dążenia, czy zamierzenia, powstają w pewnych powiązaniach. Wyniki badań uwzględniających różne rodzaje aspiracji upoważniają do przypuszczeń, że na przykład aspiracje zawodowe są dość silnie skorelowane z aspiracjami edukacyjnymi, ponieważ realizacja dążeń zawodowych w wielu przypadkach zależy właśnie od udanej realizacji dążeń edukacyjnych.

Dostrzega się również związki między aspiracjami społecznymi i kulturalnymi, a także między zachowaniami służącymi zaspokajaniu czy realizacji tych aspiracji. W niektórych badaniach stwierdzono związki między innymi rodzajami aspiracji – na przykład między aspiracjami zawodowymi i materialnymi oraz między przywódczymi i społeczno – politycznymi.

Takie powiązania rodzajów aspiracji specjaliści wyjaśniają odwołując się do wzorców zachowań społecznych funkcjonujących w grupach, hierarchii wartości uznanych w różnych społeczeństwach czy warstwach społecznych. Odpowiednio do uznawanych hierarchii wartości kształtuje się struktura aspiracji.

Obraz swoistej struktury aspiracji uwarunkowany jest modelem pracy dydaktyczno – wychowawczej, czy tak zwanym modelem edukacyjnym. Bardzo duże znaczenie mają również inne czynniki takie jak osobowość i jej cechy.

Badania struktury aspiracji podejmowane są jednak bardzo rzadko, co sprawia, że wciąż niewiele o niej wiadomo. [11]

—

[1] T. Lewowicki: Aspiracje… op. cit., s. 25.

[2] S. Kowalski: Procesy niwelacyjne aspiracji szkolnych jako wskaźnik postępu demokracji, „Studia Pedagogiczne”, t. XX, Wrocław 1970, s. 185. 

[3] R. Pawłowska : Aspiracje życiowe…op. cit., s.5.

[4] M. Ścisłowicz: Aspiracje edukacyjne młodzieży szkół ponadpodstawowych, „Szkoła Zawodowa” 1996, nr 1,
s. 2,3.

[5] Ibidem, s.2, 3.

[6] T. Lewowicki: Aspiracje… op. cit., s. 25.

[7] L. Niebrzydowski: O poznaniu i ocenie samego siebie, Warszawa 1976, s.188 – 192.

[8] B. Horoszewska: Badania nad życzeniami zawodowymi młodzieży, Warszawa 1961, s.143.

[9] T. Lewowicki: Aspiracje…op. cit., s. 25 – 27.

[10] Ibidem, s. 27.

[11] Ibidem, s.40 – 42.